ΤΟ ΚΑΤΑ ΙΟΥΔΑΝ ΕΥΑΓΓΕΛΙΟ
Tο νέο βιβλίο του Άμος Οζ.
Tης Λένιας Ζαφειροπούλου
Χειμώνας του 1959 στην Ιερουσαλήμ. Ο Σμούελ είναι ένας κάπως αργός 25χρονος φοιτητής. Η φίλη του Γιαρντένα τον κατηγορεί ότι οι αδιάκοπες μεταπτώσεις του από τον ενθουσιασμό στην αδράνεια και πάλι πίσω της θυμίζουν σκυλάκι του καναπέ. Υπεροπτική, αμείλικτη και αποφασιστική όπως όλα τα κορίτσια του Οζ, η Γιαρντένα δεν κάνει καν τον κόπο να εμφανιστεί στο βιβλίο. Ήδη πριν την πρώτη σελίδα έχει εγκαταλείψει τον Σμούελ κι έχει παντρευτεί τον πρώην φίλο της έναν συγκροτημένο και αξιόπιστο υδρολόγο. Ο Σμούελ έχει αρχίσει μια μεταπτυχιακή εργασία με θέμα “Ο Ιησούς στα μάτια των Εβραίων”. Έχοντας χάσει τους αριστερούς συντρόφους της σοσιαλιστικήs του ομάδας που διασπάστηκε γιατί οι μισοί δεν παραδέχονταν τα εγκλήματα του Στάλιν, έχοντας χάσει την Γιαρντένα, έχοντας χάσει το ζήλο του για το μάστερ, ο Σμούελ πιάνει δουλειά στο περιθωριακό σπίτι ενός ανάπηρου γέρου άνδρα, του Γκέρσομ Βαλντ. Η δουλειά του είναι να του κρατά συντροφιά από τις 5 ως τις 11 κάθε βράδυ. Στο σπίτι μένει επίσης η 45-χρονη Ατάλια, ψυχρή, κυριαρχική και απροσπέλαστη όπως όλες οι γυναίκες του Οζ. Ακαταμάχητη για τον νεαρό που είναι σεμνός, αδρανής και ονειροπόλος όπως όλοι οι νεαροί του Οζ. Στο σπίτι πλανώνται και δυο σκιές: Ο νεκρός πατέρας της Ατάλιας, Σεαλτιέλ Αμπραμπανέλ, συνεργάτης και πολιτικός αντιπάλος του Μπεν Γκουριόν· και ο νεκρός άνδρας της Ατάλιας, ο Μίχα που χάθηκε ένα μόλις χρόνο μετά το γάμο τους στον πόλεμο του 1948. Κι έτσι βρισκόμαστε για άλλη μια φορά στον πυρήνα του κόσμου του Οζ: Η Ιερουσαλήμ της δεκαετίας του ’60 είναι μια ασιατική πολυεθνική παραγκούπολη κατοικημένη από αυστηρούς Ευρωπαίους που με σφιγμένα δόντια ρίχνονται στην νέα τους γλώσσα και στην νέα τους εθνική ταυτότητα. Η προηγούμενή τους ύπαρξη έχει εξαφανιστεί σαν αντικείμενο που χάθηκε στο ταξίδι. Μ’ όλη την συστηματικότητα και την ψυχραιμία της ευρωπαΪκής τους σκέψης πείθουν τον εαυτό τους να παθιαστεί για την νέα τους ύπαρξη, το νέο τους έθνος, το νέο τους κράτος. Οι αυστηρές τους αρχές, το απαράβατο ωρολόγιο πρόγραμμα και η σιωπή τους ταιριάζουν σίγουρα περισσότερο στην Γερμανία ή την Αυστρία παρά τη Μέση Ανατολή. Ένα διαλυμένο ασιατικό σκηνικό γεμάτο σφιγμένους ευρωπαίους που δεν είναι πια ούτε αποικιοκράτες ούτε καταναλωτές εξωτισμού. Αυτή είναι η αντιφατική και γόνιμη ατμόσφαιρα σε όλα σχεδόν τα έργα του Οζ. Και μια πλοκή πλασμένη πεισματικά και άφοβα από τον συγγραφέα της με τις ίδιες καθημερινές διαδικασίες: αλλεπάλληλες μέρες γεμάτες όλες από τις ίδιες φέτες ψωμιού με μαρμελάδα, την ίδια μαγείρισσα Σάρα ντε Τολέντο που φέρνει τον ίδιο βραδινό χυλό, τις ίδιες κινήσεις του γέρου στη βιβλιοθήκη από την πολυθρόνα στο κρεβάτι, το ίδιο τάισμα των χρυσόψαρων στο ενυδρείο και τις ίδιες περίπου συζητήσεις: Η ίδρυση του κράτους του Ισραήλ, ο πατέρας της Ατάλιας που εκδιώχθηκε και θεωρήθηκε προδότης επειδή δεν πίστευε σ’ ένα αμιγώς εβραΪκό κράτος, ο Ιησούς στα μάτια των Εβραίων ανά τους αιώνες. Ενίοτε η αριστοτεχνική ευρωπαΪκή ταπετσαρία της οργανωμένης καθημερινότητας σκίζεται. Τότε οι χαίνουσες πληγές της εβραϊκής ταυτότητας που κατατρύχουν και τροφοδοτούν τον Οζ σε ολόκληρο το έργο του εμφανίζονται πίσω της: Μεγάλοι δραματικοί μονόλογοι, πλατιές κορυφώσεις και γενναιόδωρες αποκαλύψεις για τα κρυφά της ιστορίας. Τότε εξηγείται η ψυχρότητα και η περιφρονητική υπεροψία της Ατάλιας που μισεί σύμπαν το ανδρικό γένος γιατί τόσους αιώνες κυβερνά τον κόσμο χωρίς αποτέλεσμα. Τότε γίνεται εξομολόγηση και θρήνος η ακατάβλητη φλυαρία του γέρο-Βαλντ που κρύβει πίσω της ασήκωτο πένθος. Και τότε ανοίγει το αιώνια κλειδωμένο δωμάτιο του Αμπραμπανέλ, του πατέρα-προδότη του σιωνισμού που πέρασε τη ζωή του γράφοντας αλλά δεν άφησε μετά θάνατον ούτε μισή σελίδα απ’ τα γραπτά του.
Ένα μεγάλο προνόμιο έχει πάντοτε ο Άμος Οζ σε σχέση με οποιονδήποτε άλλον δυτικό αφηγητή των ημερών μας. Δεν χρειάζεται να εφεύρει αποτρόπαιες πράξεις, ψυχαναλυτικού τύπου αδιέξοδα, δεν του χρειάζεται να καταφύγει στην περίφημη αισθηματική αναπηρία και αγλωσσία των ημερών. Ο Οζ έχει αυτή τη χώρα, αυτή την απίθανη ταυτότητα που φτιάχτηκε τεχνητά κι αυτή την βραχεία ιστορία. Ο δρόμος προς αυτές υπήρξε η μόνη διέξοδος, η ζωή μέσα τους ένα μοιραίο και άλυτο αδιέξοδο. Η ταυτότητα του Ισραηλινού είναι για τον συγγραφέα της η μαγική χύτρα του παραμυθιού: πάντοτε βράζει, πάντοτε ξεχειλίζει από ανεξάντλητη σούπα, με κίνδυνο να καταποντίσει το ίδιο της το σπίτι, να πνίξει τον συγγραφέα της και να παραφουσκώσει τους αναγνώστες. Κι όμως ο Οζ τα καταφέρνει μέσα στα κύματα του πολυετούς έργου του. Ενίοτε με το ελαφρό παράπτωμα που λέγεται χρησιμοποιώ το αχτύπητα καλό μου υλικό και την αχτύπητα χαρισματική μου προσωπικότητα μέχρι τελικής πτώσεως. Ελαφρύ παράπτωμα έναντι άλλων βαρέων αρετών.
Δύο είναι μέσα σ’ αυτό το βιβλίο οι παρεξηγημένοι προδότες: Ο ένας είναι ο Σεαλτιέλ Αμπραμπανέλ, ιδεαλιστής φίλος των Αράβων, υπέρμαχος ενός κόσμου χωρίς κράτη, χωρίς στρατούς, συρματοπλέγματα και εθνικές κυβερνήσεις, αντίπους του μεσσιανικού Μπεν Γκουριόν, ο αντιήρωας, αυτός που πρότεινε την ειρηνική, χωρίς διεκδικήσεις συνύπαρξη με τους Άραβες και εξεδιώχθη από την Διεθνή Σιωνιστική Οργάνωση και από την Jewish Agency. Όπου κι αν ψάχνει ο Σμούελ, στις βιβλιοθήκες, στα αρχεία και στις εφημερίδες της δεκαετίας του ’40, κάθε πληροφορία γι’ αυτόν απουσιάζει. Και τώρα προς τη δύση της ζωής του, ο Άμος Οζ μοιάζει να κλίνει προς αυτόν τον αόρατο και παραγνωρισμένο ιδεαλιστή που γεννήθηκε “η νωρίτερα ή αργότερα απ’ την εποχή που θα του ταίριαζε”.
Ο δεύτερος παρεξηγημένος προδότης του έργου είναι ο Ιούδας, ο δωδέκατος μαθητής, το συνώνυμο της προδοσίας παγκοσμίως, η προσωποποίηση του απανταχού της γης μισούμενου Ιουδαίου. Όπου κι αν ψάχνει ο Σμούελ, στους ιστροικούς της ύστερης αρχαιότητας, στα μεσαιωνικά συγγράμματα, στους Εβραίους ραββίνους και λογίους ανά τους αιώνες, κάθε αναφορά στον Ισκαριώτη απουσιάζει. Ο Ιούδας στοιχειώνει την εργασία του Σμούελ και την μετατρέπει συχνά σε μυθιστορία. Κατά τον Σμούελ (ή κατά τον Οζ;) ο Ιούδας είναι ο μόνος που πίστεψε στην θεότητα του Ιησού, ο μόνος πραγματικός Χριστιανός. Χωρίς αυτόν δεν θα είχε υπάρξει η σταύρωση, άρα ούτε ο Χριστιανισμός, ο αντισημιτισμός, η Ιερά Εξέταση, τα γκέτο, η Σοά. Χωρίς τον Ιούδα ο Ιησούς θα είχε μείνει όπως ο ίδιος επιθυμούσε στην Γαλιλαία: ένας μειλίχιος θαυματοποιός της υπαίθρου σαν τόσους άλλους στα χρόνια του. Ο Ιούδας όμως τον πίστεψε για Θεό. Αυτός τον παρακίνησε να πάει να κατακτήσει την Ιερουσαλήμ και να την υποτάξει με το ύψιστο θαύμα. Αυτός ήταν ο manager της σταύρωσης, οργάνωσε την προδοσία και οδήγησε τον διδάσκαλο στον σταυρό περιμένοντάς να τον δει να κατεβαίνει από κει πάνω νικητής και Θεός μπροστά στα γονατισμένα πλήθη. Γι’ αυτό κι εκείνος μόνος συνετρίβη και αυτοκτόνησε μετά τον θάνατο του Ιησού. Αξιοσημείωτη στάθηκε για μένα αυτή η ερμηνεία του Οζ για την ιστορία του Ιησού και του Ιούδα: καθώς και η σκέψη ότι η εβραϊκή κουλτούρα από τότε μέχρι σήμερα φαίνεται να θεωρεί το θαύμα, το μόνο ικανό να την πείσει και να την καθηλώσει.
Δεν θα προδώσω εδώ το τέλος του βιβλίου αν και όπως θα καταλάβατε δεν πρόκειται τόσο για μια αληθινή πλοκή όσο για ένα πλούσιο στρωματογενές υπέδαφος αισθημάτων και ιδεών. Σήμερα το βράδυ που τελείωσα το βιβλίο, απέμεινα γοητευμένη από αυτή την καθόλου αξιοζήλευτη εποχή αυτής της καθόλου αξιοζήλευτης χώρας. Μια εποχή όπου δεν είχε κανείς τίποτε να χάσει. Με σβησμένη καταγωγή και αδιόρατο μέλλον, με ανύπαρκτες παλαιές πατρίδες και έναν νέο τόπο που μετά βίας μπορούσε κανείς να τον πει δικό του, έπαιρνε ελαφρά κι αυτονόητα τον δρόμο προς την περιπέτεια χωρίς καν να χρειάζεται να της δώσει αυτό το επιπόλαιο όνομα.
Θερμή προτροπή προς τους εβραιομαθείς μας μεταφραστές να γνωρίσουν και στη γλώσσα μας αυτό το πεπαλαιωμένο κρασί του μεγάλου συγγραφέα: βαθύχρωμο, βαρύ σε βαθμούς, κατάλληλο για τις χαμηλόφωνες νύχτες του χειμώνα.
Το νέο βιβλίο του Άμος Οζ με πρωτότυπο τίτλο: Το Κατά Ιούδαν Ευαγγέλιο θα κυκλοφορήσει μέσα στο 2016 από τις Εκδόσεις Καστανιώτη.
