PURITY – Ένα μετατολστοϊκό μυθιστόρημα
Το νέο βιβλίο του Jonathan Franzen
Tης Λένιας Ζαφειροπούλου
Από τα Santa Cruz Mountains της Καλιφόρνιας ως την Βολιβία, από την Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας της δεκαετίας του ’70 ως το σημερινό Denver του Κολοράντο. Από ένα φοιτητικό κοινόβιο στο Oakland ως μια ιντερνετική σέκτα στην λατινική Αμερική, από ένα φόνο στα περίχωρα του Ανατολικού βερολίνου ως την ανακάλυψη μιας κρυμμένης ταυτότητας. Από ένα σπουδαστικό χρέος της τάξης των 130.000 δολλαρίων ως την απόκτηση μιας περιουσίας δισεκατομμυρίων. Από τα γραφεία της Stasi την ημέρα της πτώσης του τείχους ως μια σκηνή σεμνής οικογενειακής ευτυχίας μέσα σ’ ένα αυτοκίνητο κάτω απ’ την καταρρακτώδη βροχή του Ειρηνικού. Από το πορτραίτο ενός δαιμονικού ήρωα ως τον ύμνο των απλών καθημερινών στιγμών. Από τους έσχατους γκρεμούς του νου και της ύπαρξης ως το ζήσαν αυτοί καλά κι εμείς καλύτερα.
Το δεύτερο βιβλίο του Jonathan Franzen μέσα στο οποίο βυθίζομαι δεν μ’ αφήνει σε ησυχία ώσπου να το τελειώσω. Όχι μόνο γιατί ο συγγραφέας μοιάζει πρόθυμος να μας συμπληρώσει ως το τελευαίο του κομματάκι ένα συναρπαστικό παζλ αποκαλύψεων. Όχι τόσο γι’ αυτό. Το ότι θα έχω μάθει τα πάντα στο τέλος είναι μια ηδονή για τον μισό αναγνώστη που κρύβω μέσα μου: για την παιδική πλευρά του αναγνώστη. Αυτήν που θέλει να ξέρει αν θα τιμωρηθούν οι κακοί, ποιος είναι ο δολοφόνος κι αν ο ήρωας θα παντρευτεί τη βασιλοπούλα. Η άλλη μου πλευρά η ενήλικη διαμαρτύρεται λιγάκι με όλη τούτη την πληρότητα. Αναρωτιέται πού πήγε το αίμα τόσων θυσιών στους βωμούς της αφαίρεσης και πώς επιστρέψαμε τόσο χαρούμενοι και παραδώσαμε ξανά όλα τα όπλα στα πόδια της παραστατικότητας, σαν να μην παρεμβλήθηκε ποτέ τίποτα. Πριν όμως προλάβει να γκρινιάξει ο ελιτιστής μέσα μου, εγώ συνεχίζω να τρέχω ακάθεκτη προς το τέλος. Είναι πλατύ και συναρπαστικό το σύμπαν του Φράνζεν και πολλά υποσχόμενο. Και αυτός είναι ο κύριος λόγος που το τέλος του βιβλίου με μαγνητίζει. Φλέγομαι να φθάσω στα όρια αυτού του σύμπαντος. Όσο θα φλεγόμουν αν μου έλεγαν ότι μπορώ να πάω να δω τα όρια του δικού μας σύμπαντος. Είμαι πολύ ερίεργη να δω αν έχει το μέγεθος που υπόσχεται. Δεν έχει βλέπετε ακόμη την πιστοποίηση μεγέθους του σύμπαντος του Τολστόι. Κι όμως αυτά τα δύο σύμπαντα μοιάζουν. Αλλά ως προς αυτό θα σας μιλήσω αργότερα.
Τα πιο καυτά και νεογέννητα θέματα του σύγχρονου ανθρώπου του διαδικτύου φιλοδοξεί ο συγγραφέας να χωρέσει μέσα στο πλατύ του έργο: Την διόγκωση του εγώ και την διάλυση του προσώππου μέσα στην virtual reality· την εικονική και την σωματική προσωπικότητα ως αντιστρόφως ανάλογα μεγέθη· τον κίνδυνο να χάσει κανείς την αντίληψή του εαυτού του όσο διαχέει την προσωπικότητά του ως brand μέσα στο διαδίκτυο και όσο περισσότερο εμπλέκεται στη διαδικασία να εφευρίσκει, να τρέφει, να διασπείρει, να πιστεύει αυτό το brand. Τι μπορεί να σημαίνει για τη ζωή ακόμη και του πιο αντιδιαδικτυακού ανθρώπου του σήμερα – και τέτοια είναι μια απ’ τις σημαντικότερες ηρωίδες του βιβλίου – ο ολοκληρωτισμός του ίντερνετ; Τι τροπή μπορεί να πάρει η ζωή του καθενός μέσω της ηλεκτρονικής έρευνας;
Οι χαρακτήρες του Purity είναι απόγονοι του 19ου αιώνα: των αγνών κι έξυπνων παιδιών του Ντίκενς, των ολέθρια εγωπαθών, ανεπρόκοπων και μονόχνωτων γυναικών του Ίψεν και του Φλωμπέρ. Των σαγηνευτών και καταστροφέων του Ρομαντισμού και των ψυχοπαθών της ρωσικής λογοτεχνίας. Αλλά σήμερα δεν μπορεί να υπάρξει το μοιραίο στο βαθμό που του το επέτρεπε ο 19ος αιώνας. Το διαδίκτυο και η επαναστατική αέναη κίνηση και διείσδυσή του ανοίγει πάντα μια κερκόπορτα ακόμη και στα πιο απόρθητα φρούρια. Κανείς δεν μπορεί να εξαφανιστεί ή να κρυφτεί αμετάκλητα όσο ζει. Κανείς δεν μπορεί να καταδικάσει τον εαυτό του σε μια εντελώς μη-αναστρέψιμη κατάσταση. Κανείς δεν μπορεί να είναι το κομμάτι του παζλ που χάθηκε στη θάλασσα. Όλα τα κομμάτια του παζλ βρίσκονται στο ίδιο δωμάτιο. Αργά ή γρήγορα θα ανακαλυφθούν. Και το δωμάτιο δεν έχει καντηλέρια και βαριές κουρτίνες. Έχει φως neon και είναι γεμάτο γραφεία με υπολογιστές. Γι’ αυτό και η παρουσία ενός καταραμένου ήρωα κατά τα παλιά πρότυπα, ενός ήρωα με μαγική αύρα και δαιμονικές τάσεις, φαντάζει παράξενη σ’ αυτό το σκηνικό. Αλλά η τέχνη είναι για να τολμά. Κι ο Φράνζεν το ξέρει.
Λίγα πράγματα μπορώ να σας πω για την υπόθεση του Purity χωρίς να σας πάρω την απόλαυση της ανάγνωσης και της αργής και δια πολλών παρακάμψεων συμπλήρωσης του παζλ. Ο τίτλος του έργου είναι πανταχού παρών μέσα του και αυτό καθιστά το βιβλίο ένα υπόδειγμα της conceptual art με όλους τους κανόνες. Purity ονομάζεται η 23χρονη πρωταγωνίστρια που θα κληθεί να υπερασπιστεί, να δοκιμάσει αλλά και να ξεπεράσει το βαρύ της όνομα. Η μητέρα της που το εφηύρε και της το φόρτωσε φαίνεται από μιας αρχής να ‘χει μια νοσηρή εμμονή με την έννοια της ηθικής αγνότητας. Κόρη ενός δισεκατομμυριούχου επιχειρηματία και κληρονόμος μιας γιγάντιας εταιρίας μαζικής παραγωγής κρέατος, αρνείται πεισματικά τα χρήματα του πατέρα της γιατί “έχουν πάνω τους αίμα” και καταδικάζει τον εαυτό της σε εθελούσια φτώχεια και αφάνεια. Τέλος purity είναι το brand του άλλου κεντρικού ήρωα του βιβλίου, του Ανατολικογερμανού Andreas Wolf. Η παρουσία του Βολφ που τον παρακολουθούμε από τα εφηβικά του χρόνια ως το τέλος της ζωής του, ανοίγει τις διαστάσεις του έργου, το κάνει σχεδόν εξελικτικό μυθιστόρημα κατά τα κλασσικά πρότυπα. O Wolf, καταζητούμενος και διωκόμενος σε πολλές χώρες, διευθύνει από μια απομονωμένη κοιλάδα στη Βολιβία ένα ηλεκτρονικό δίκτυο αποκάλυψης σκανδάλων και κυβερνητικών μυστικών. Είναι ένας e-Robin Hood. Προσέχει όμως να διαφέρει από τον Julian Assange των WikιLeaks ή ακόμη κι απ’ τον Edward Snowden, προβάλλοντας την εικόνα του καθαρού και αγνού ακτιβιστή. Όχι βρώμικα χρήματα, όχι αδιαφανή κίνητρα, όχι σεξουαλικά σκάνδαλα. Το όνομα του δικτύου: Sunlight-Project και το μότο του: “το φως του ήλιου αποστειρώνει”. Τον Βολφ τον παρακολουθούμε από τα εφηβικά του χρόνια την δεκαετία του ’70 στο Ανατολικό Βερολίνο, ως γιο μιας προνομιούχας οικογένειας που συνεργάζεται με το καθεστώς. Πέρα από τις πολύ ενδιαφέρουσες σελίδες για την DDR που προσφέρονται στον αναγνώστη, πέρα από μια ιδιότυπη ερωτική και μια ακόμη πιο ιδιότυπη αστυνομική ιστορία, ο Βολφ είναι ένα αληθινά συναρπαστικό και τολμηρό δημιούργημα. Αυτός είναι κυρίως απ’ όλους τους χαρακτήρες του έργου που έχει εμφανώς ένδοξους προγόνους στην ιστορία της λογοτεχνίας. Και μόνο αυτό το τόλμημα μιας επιγονικής και φορτωμένης με συνειρμούς φιγούρας μέσα σ’ ένα τόσο υπερσύγχρονο μυθιστόρημα αξίζει για να βγάλει κανείς το καπέλο στον συγγραφέα. Ο Βολφ δεν είναι τυχαία ο μόνος Ευρωπαίος και ο μόνος Γερμανός στο βιβλίο. Πολλές σκιές κρύβονται πίσω απ’ την πλάτη του αξιέραστου, τρομακτικού και αποτρόπαιου αυτού ήρωα. Γιος μιας καθηγήτριας αγγλικής λογοτεχνίας, έχει μεγαλώσει απαγγέλλοντας Σαίξπηρ. Οι πρώτοι του όμως πρόγονοι είναι οι συμπατριώτες του, οι πάσχοντες άνδρες του Ρομαντισμού: οι σαλεμένοι του Hoffmann, ο Βέρθερος του Goethe αλλά κι ο σνομπ ο Ευγένιος Ονιέγκιν του Πούσκιν: Άνδρες που οδηγούνται σταδιακά στην παραφροσύνη και την καταστροφή από έπαρση, εμμονή, αρρωστημένη ευαισθησία, υπερτροφική αρσενική κατακτητικότητα ή όλα αυτά μαζί. Άνδρες που έχουν ανάγκη από μια γυναίκα ενσάρκωση της σταθερότητας, της ακεραιότητας του νου και της καρδιάς και της ηθικής καθαρότητας, για να τους σώσει. Κι εδώ μια τέτοια γυναίκα αναζητείται και σας θυμίζω ότι κυκλοφορεί μες στο βιβλίο ήδη απ’ την πρώτη σελίδα μία φερώνυμη της σωτηρίας, μία Purity. Οι άλλοι πρόγονοι του Βολφ είναι οι κατάρατοι παράφρονες εγκληματίες του Ντοστογιέφσκυ. Άνθρωποι που καταστρέφονται επειδή παραφλερτάρουν με την δυνατότητα του ανθρώπου να γίνει δαίμονας. Έτσι δαιμονικός είναι κι ο Βολφ: Θέλει μέσα του την πλήρη γνώση του καλού και του κακού. Περιφρονεί την ηθική και συγχρονως κινεί τα νήματά της. Συνάζει τους κόκκους της δόξας του παρακολουθώντας κάθε λήμμα που τον περιέχει στις μηχανές αναζήτησης και ζει διαχέοντας τον εαυτό του, στρατολογώντας πεινασμένες θαυμάστριες κι αφήνοντάς τες να πεινούν. Μέχρι που μια μέρα ανοίγει γι’ αυτόν “η πίσω πόρτα της μοίρας”. Εμφανίζεται η γυναίκα-άγγελος χωρίς χρυσά μαλλιά και μακρύ λευκό φόρεμα, αλλά με τζιν και αναιδείς, εύστροφες απαντήσεις. Και ο ντοστογιεφσκικός μεταρομαντικός Βολφ ρίχνεται με μεγαλοσύνη αντάξια των προπάππων του στην τελευταία σανίδα σωτηρίας πριν το βάραθρο. Αλλά πόση τύχη μπορεί να έχει ένας ντοστογιεφσκικός ήρωας μέσα σ’ ένα τολστοϊκό έργο;
Το Purity, όπως και η Ελευθερία είναι έργα μετατολστοϊκά. Ακόμα και η δομή τους, τα χρονικά άλματα και ο τρόπος που οι ιστορίες διαφορετικών οικογενειών εγκυβωτίζονται η μια μέσα στην άλλη και αλληλοσυμπληρώνονται, το πώς αποκαλύπτονται τα μυστικά και ολοκληρώνονται τα ψηφιδωτά στο μυαλό του αναγνώστη, όλα είναι πιστά στην τεχνική των μεγάλων τολστοϊκών μυθιστορημάτων. Και για μια ακόμη φορά μετά την Ελευθερία, ο Φράνζεν δίνει την απλή οικογενειακή ευτυχία ως λύση στην ηρωίδα του, ακριβώς όπως την δίνει ο Τολστόι στην Νατάσα ή στον Λέβιν του. Απλή αγάπη κόντρα στη μανία των πολλαπλών εαυτών και των άπειρων ευκαιριών στον έρωτα. Οι καθημερινές ευτυχισμένες στιγμές, η εντοπιότητα και η επαφή με τον απτό κόσμο αντί για το ασίγαστο κυνήγι της δόξας στην virtual reality. Και η παλιομοδίτικη οικογενειακή ιδιωτικότητα κόντρα στο σαγηνευτικό trend να αναχθούμε όλοι σε δημόσια πρόσωπα. Για την τολστοΪκή επίδραση μαρτυρεί κι εδώ, όπως και στην Ελευθερία ο μέχρις εσχάτων συμπληρωματικός επίλογος. Θυμίζει κι εδώ πολύ το κρύο ντους που περιμένει τον αναγνώστη όταν ο Πόλεμος και Ειρήνη κλείνει με την Νατάσα στην κουζίνα της περιστοιχισμένη από αξιολάτρευτα κουτσούβελα ή όταν μια ειδυλλιακή άποψη του αγροκτήματος του Λέβιν ακολουθεί την αυτοκτονία της Καρένινα στις ράγες του τραίνου.
Τελειώνοντας αυτές τις σκέψεις και αφού αφιέρωσα για δεύτερη φορά τόσες ώρες στον Jonathan Franzen και καθόλου δεν τις μετάνιωσα, επιτρέπω στον εαυτό μου κι ένα αναιδές σχόλιο: Αισθάνεται κανείς στο πρόσωπο αυτού του συγγραφέα πως ίσως μόνο η Αμερική είναι πλέον μια χώρα που μπορεί να μιλάει σε τόσο μεγάλες διαστάσεις και με τέτοια άνεση ύφους για τα μεγάλα μας ζητήματα. Η σχέση με το μεγάλο ρωσικό μυθιστόρημα δεν είναι τυχαία, τα έργα βγήκαν και βγαίνουν από δυο χώρες που κάθε μια στην ιστορική της στιγμή αισθάνθηκε αυτοκράτειρα. Σκοντάφτω όμως καθώς διαβάζω το Purity σε κάποιους τυπικούς υφάλους της αμερικανικής κουλτούρας: εμπορκή εικονικότητα, υπερβολική χρήση του σεξ και άλλα ενισχυτικά γεύσης και σκέφτομαι: Να είχε η ευρωπαίκή τέχνη την ακμή και την ορμή που δεν έχει. Να είχε την δυνατότητα για μακρόπνοα, τολμηρά και ακομπλεξάριστα έργα που δεν την έχει. Να ήταν το κέντρο των εξελίξεων που δεν είναι πια. Και να ήταν ετούτος εδώ ο άξιος συγγραφέας Ευρωπαίος, να έφτιαχνε ένα αληθινό αριστούργημα χωρίς καθόλου εκπτώσεις.
